"Усны асуудлыг тусд нь бодлогоор шийдэх ёстой” ерөнхийлөгч Х.Баттулга

Дэлхийн хүн ам хэдхэн жилийн өмнө 3 тэрбум байснаа өнөөдөр 7 тэрбум давсан үед хамгийн эгзэгтэй асуудал УСНЫ ПРОБЛЕМ болчоод байгаа. Монголд бол ядуурал, ажилгүйдлийн "даяаршил” газар авсны шалтгаан ажлын байр,үндэсний үйлдвэржилт, дэд бүтцийн хөгжил, хотжилт, цөлжилт, хөгжлийн олон асуудал шийдэх гэсэн тулгуур ухагдахуунууд бүгд усны нөөц дээр очоод тулж байна.

Гэтэл маш олон салбар дунд хуваагдсан УСНЫ НЭГДСЭН бодлого зохицуулалт явуулдаг тусгайлсан ИНСТИТУЦИ монголд байхгүй болоод удлаа.

Монгол улс усны депертамент, газар, яамаа 1937 оноос хойш 10 удаа татан буулгаж оролдсон нь энэ салбарыг гамшгийн байдалд аваачсан.

Улс гүрнүүдийн ИРГЭНШИЛ, ХОТЖИЛТ, ХӨГЖИЛ ус, усны сав газрыг дагадаг гэдгийг дэлхийн соёл иргэншлийн түүх харуулсан.

Миний бие энэ салбарын олон талт үйл ажиллагаа болох мэргэжилтэн бэлтгэх, судалгаа шинжилгээ хийх, үйлдвэрлэл практик, төрийн захиргаа, бизнесийн чиглэлд ухамсарт бүх амьдралаа зориулсны хувьд төр засгийн өнөөгийн байдлыг үнэлэн, доорх гурван зүйлийг санал болгож байна.

Өнөөдөр төрийн гурван институци нэг нот, хөгөнд орж усны асуудлаар нааштай ярьж эхэлсэн таатай үе ирж явна гэж үзэж байна. Яагаад?. Монгол улсын ерөнхийлөгч нь анх удаа үндэсний өртөг шингээсэн үйлдвэрлэл хөгжүүлэх, хүнс ХАА-н дотоодын бүтээгдэхүүнээр хүн амаа бүрэн хангах чиглэл хөгжүүлэхэд усны хангамж зайлшгүй байгаад анхаарал тавьж, асуудлууд хэлэлцүүллээ, ерөнхий сайд мөн энэ чиглэлд анхаархаа мэдэгдсэн, УИХ-д усны чиглэлээр А.Сүхбатаар ахлуулсан 7 хүнтэй "ЛОББИ ГРУПП” бий болж эхэллээ.

Тэдэнд зориулж доорх 3 санал тавьж байна.

1.ИНСТИТУЦИ

Усны асуудал шийддэг БОАЖЯ,БХБЯ,ХХААЯ,ЭХЯ,ЗТЯ,ЭМЯ,БХЯ,БОСШУЯ дундын бодлого зохицуулалт явуулах усны төрийн төв байгууллага болох УСНЫ ХЭРГИЙГ ЭРХЛЭХ ДЕПЕРТАМЕНТ,УСНЫ ҮНДЭСНИЙ ХОРОО”-Г хуулийнх нь дагуу жинхэнэ ёсоор шинээр шадар сайд, салбарын яам түшиглэн байгуулах.

Энэ салбарын хөгжлийн алтан үеийг санавал ХХАА,БХБ яамыг түшэглэх нь зүйтэй. Бусад оронд тусгай яам болон батлан хамгаалах яам, аюулаас, гамшгаас хамгаалах яамны дэргэд байгуулдаг туршлагыг миний бие судалсан.
Учир нь: Монгол улсын усны салбарын асар том стратегийн дэд бүтцийг улсын төсвийн хөрөнгөөр өнгөрсөн хугацаанд бий болгосон.

Хот хөдөөд 22 төвлөрсөн ус хангамж,бохир ус татан зайлуулах УСУГ, 167 услалтын системийн байгууламж,13 УЦС, эрчим хүч,уул уурхайн олон усны эх үүсвэр, олон тооны рашаан сувилал, цэргийн ангиудын ус хангамж, усны мэргэжилтэн бэлтгэх сургууль бий болгосон.

УСНЫ ТУХАЙ монгол улсын хуультай болсон. Энэ хууль төгс төгөлдөр болж чадаагүй. Учир нь Байгаль орчны яамнаас өргөн барьсан тул усан орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх, хяналт шалгалт тогтоох, хориглох чиг үүргүүд давамгайлж ашиглалт, үйл ажиллагаа явуулах чиглэл БАРАГ орхигдсон.

Тиймээс усны салбарын бодлого зохицуулалт явуулдаг газар хэлтсүүд нь тэр чиглэлийн барьсан ӨРӨӨЛ ТАТУУ эрхтэн болжээ. Тиймийн учир энэ салбараас гаргах нь УСНЫ САЛБАРЫН БОДИТ ЭРХ АШИГ боллоо. ХХАА, шадар сайдын дэргэд хаадаг хорьдог биш үйл ажиллагаа явуулдаг усны төрийн захиргааны байгууллагууд байгуулах нь зайлшгүй тулгамдсан асуудал болжээ.

2. ХУУЛЬ ЭРХ ЗҮЙ БА САНХҮҮЖИЛТ

Хэрвээ төр засаг нь энэ салбарт мөнгө төсөвлөж чадахгүй бол хуулинд заагдсан эрхийг нь журамлаж өгөхөд амиа тээгээд явах боломж байгаа. Өнөөдөр нил орчноор дамжин тархаж хүн амд үйлчилж, зах зээлийн ханшаар төлбөр үйлчилгээ явуулж, төлбөрөө тасалж байгаад авдаг цахилгаан, холбоо, дулаан, тээвэр, шатахуун, банк гэхчлэн бүх салбар дотроос ганцхан усны салбар чөлөөлөгдөөгүй, зах зээлд шилжээгүй үнэ тариф нь манай гаригын хамгийн бага үнэтэй үлдсэн.

Усны үнэ тариф дэлхийн орнуудаас 100-300 дахин багаар засгийн газар дарамтлан тогтоож, усны бүх салбар өрийн дарамтанд ажилладаг.

Пожалуйста үнэгүй усаа ууцгаа, усны дэд бүтцүүд ус хангамжийн бүх барилга, бохир ус татамжийн сүлжээгээ хаяж, гудманд бохироо хаяцгаа, "бедон" Ганбаагаас канистр авцгаа, гэхгүй бол зохицуулах хэрэг тулгамдсан асуудал болсон.

Бохир ус цэвэрлэхээр бизнес хийдэг улс байдаггүй төр нь гартаа авдаг. Гэтэл бүх аймгийн цэвэрлэх байгууламж төслийн хүчин чадлаар ажилладаггүй.

Одоо яах ётой вэ?

А. 2013 онд батлагдсан "Усны тухай” МУ-ын хуулийн заалтыг биелүүлж, иргэн,аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын УС АШИГЛАСНЫ ТӨЛБӨР-ийн 35%-ийг орон нутагт бус төрийн сангийн тусгай дансанд төвлөрүүлж СЯ-ны зөвшөөрлөөр зөвхөн ус, усан орчны үйл ажиллагаанд зарцуулах журам батлуулах.

Б. Мөн хуулийн заалтын дагуу дэлхийн бүх улс байгаль орчин, усны эрх ашигт нийцүүлдэг заалт болох БОХИРДУУЛСАН НЬ ТӨЛНӨ зарчмын заалт УС БОХИРДУУЛСНЫ ТӨЛБӨРИЙН журмыг засгийн газар яаралтай баталж өгөх, энэ төлбөр дээрх санд орсноор ойрын 5 жилд бүх аймгийн бохир ус цэвэрлэх байгууламж засагдаж, усан сан, хөв цөөрөм байгуулах ажлын санхүүжилт бий болно.

Энэ журмыг мань өргөн барснаас хойш 5 засгийн газар солигдож, шагналын байгаль орчны сайдууд ойлгож өхгүй өдий хүрсэн.

Би тодорхой тоо хэлье. Ус ашигласны төлбөрөөс энэ жил 50 тэрбум,ирэх жил 70 тэрбум төгрөг төсөвт орно. Үүнээс Булган аймгийн төсөвт 12 тэрбум,Өмнөговь аймгийн төсөвт 17 тэрбум төгрөг усны төлбөрөөс орно.Энэ аймгууд усны нөөц,чанрыг дээшлүүлэх юу ч хийхгүй,чадахчгүй. Тэд яадаг гээч.Хууль биелүүлэх дүр эсгэж булаг шандны эх тохижууллаа гээд хааш хааш 1 кв.м чулуу хашаад, усны бурханы дүрс босгож,ном уншуулаад үлдснийг нь аймгийн төсвийн цоорхой хаах, бэсрэг наадам, морь бөхөд зарцуулдаг.

Ус бохирдуулсны төлбөрийн журам батлагдснаар төсөвт дахиад 100 тэрбум орж ирнэ. Энэ бүхнийг боловсруулж, төсөвт оруулж байсны хувьд би баттай тоо хэлж байгаа шүү. За ингээд 170 тэрбумын 35% -нь 60 орчим тэрбумаар усны салбарыг оцойтол нь өөд татах хууль ёсны боломж гарч байна.

Үүнийг У.Хурэлсүх сайд, А.Сүхбат гишүүний усны группийн дэмжлэгээр хийх ёстой. Тэр цагт ЛУСЫН ХААНЫ дэмжлэг авч УСАА ДАГАЖ УЛС ЧИНЬ ХӨГЖИНӨ.

3. ГАДАРГЫН УСНЫ НӨӨЦ БИЙ БОЛГОХ, ЦӨЛЖИЛТ, ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН УСНЫ ХАНГАМЖИЙГ ШИЙДЭХ

Монголын усны нөөцийн 96 гаруй хувь нь гадаргын ус. Гэтэл хэрэглээнийхээ 90 гаруй хувийг 4-хөн хувийг эзлэх газрын доорх усаар тэжээдэг. Одоо яах ёстой вэ. Гадаргын усаа чадлынхаа хэрээр хуримтлуулж хэрэглэх ёстой. Монголын төр үүнд зориулж УСНЫ ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨР баталж өгсөн. Хаа байна тэр хөтөлбөр, улсын төсөв төлөвлөгөөнд туссан уу.ТҮЙ Ч БАЙХГҮЙ.

Монгол улс гол мөрөн, нуур цөөрмийн усыг ашиглах зөв мэргэн бодлого явуулахдаа харийн гүрнээс, молхи иргэдээсээ асуух, хэлэх,гуйх ёсгүй.

Энэ бол цэрэг дайн шиг стратегийн асуудал. Нутаг дээр чинь алт угаачъя гэж байгаа асуудал биш, "үр хүүхэд чинь үхэх үү сэхэх үү” гэсэн асуудал.

Монгол нутгаасаа эх авсан Эг,Сэлэнгэ,Орхон гол дээр байгуулах усан цогцолборын асуудлыг их гүрэн Орос "ҮГҮЙ ” гэж хэллээ.

Зүй нь Ж.Одхүү шиг 800 сая долларын УЦС барина гэж дэлхийгээр нэг орилж, Оросын эрчим хүчний блокын дургүй хүргэхгүй байсий.

Хэдэн малчин, хэдэн иргэн, хэдэн сэтгүүлч, хэдэн төрийн бус байгууллага СТРАТЕГИЙН ОНЦГОЙ ЭРДЭС УСНЫ ТӨСЛИЙН талаар эх оронч, ухаантай царайлж олон юм "гуцах” ёсгүй.

Би саяхны нэг жишээ хэлье.

Монгол шиг далайд гарцгүй, Тайланд,Вьетнам гээд дээрэнгүй хөрштэй, жижигхэн Лаос түүний ерөнхий сайд, хурдан хүчээ авч байгаа эдийн засагт нь "атаархаж үхлээ”.

Энэ улс Хятад, Тайланд,Вьетнам,Кампуччи гэх 5 улсын дундуур урсдаг Меконг мөрөн дээр олон УЦС, усан цогцолбор барьснаар экспортынхоо 38 %-ийг усны эрчим хүчээр олж, дотоодын эрчим хүчний 95%-ийг усны хүчээр олдог.

Шинэ ерөнхий сайд ТАНГЛУН СУС САЛИТ гарч ирээд Энэтхэг-Хятадын хойгийн "БАТАРЕЙ” улс болно, 6 УЦС нэмж барина гэж зарласан.

Гэтэл хилийн усны асуудлаар Вьетнам,Тайланд манай орос ах шиг экологи ярьж "ГУЦВАА” гэжээ.

Тэхлээр нь ТАНГЛУН СУС САЛИТ 2017 оны 8 дугаар сард ОХУ-ны улсад айлчилж, цөмийн энергийг энх тайвны зорилгоор ашиглах гэрээнд гарын үсэг зурснаар ТАЙЛАНД, ВЬЕТНАМ доороо бууж өгч, 1000 УЦС барьсан ч хорио тавихгүйгээ мэдэгдсэн байна. Үүнийг тэнд суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Лодойдамбын Галбадрахын амнаас өнгөрсөн 7 хоногт сонслоо.

Хил дамнасан усны бодлогыг хэдэн нөхөр оросд очиж архидаад ямар үр дүнгүй буцахыг хэлэхгүй, өндөр түвшинд шийддэгийн жишээ энэ.

Бангладеш улс дээрэнгүй Энэтхэгт мөн хүмүүнлэгийн асуудлаар барьцаа тавьж Брахмапутра мөрнийг ашиглах боломжоо нээжээ.

Монголын ерөнхий сайд Францийн ерөнхий сайдтай Аревагийн оролцоотой уран боловсруулж, цөмийн энергийг энхтайваны зорилгоор ашиглах гэрээ байгуулбал, францийн өмнө шонгүй байдаг Орос гүрэн,Хятад хоёр өөрөө Эгийн голын УЦС буцалтгүй тусламжаар барьж өгье гэх нь гарцаагүй.

Дараагийн баараггүй арга бол:Дотоодын урсгалтай Байдраг, Завхан, Ховд, Булган,Тэс голуудын усыг хуримтлуулан бага, дунд оврын УСАН САН,УСАН ЦОГЦОЛБОР үүсгэн сүлжээ байгуулж дуртай зүгрүү нь, тэр дунд харьцангуй нам дор говь руу "бурантаглан” хөтлөх төслийг, түүний судалгааг он гарангуут эргэлзэж тээнгэлзэлгүй эхлүүлэх. Үүнийг портлант цемент-зуурмаг ашигладаг иргэний барилгын бус үндэсний усны мэргэжлийн компаниуд УСНЫ ҮНДЭСНИЙ ХОЛБООНЫ шалгаруулалтаар өлхөн хийж чадна. Гадагш хандахгүй эхний ээлжинд үсрээд зөвлөх авч болно. Ажиллах хүч нь харь луу дүрвэж байгаа ажилгүйчүүд, цэрэг, оюутан байж болно. Хужаа оруулахгүй.

Саяны ерөнхийлөгчийн сонгуульд гаргасан зардлаар тийм дунд оврын усан санг 10 өлхөн барих байлаа.

Юутай ч энэ санааг МУ-ын ерөнхийлөгч гар өргөн дэмжлээ. Одоо УИХ-ын гишүүдийн ээлж ирлээ.

Ус уудаг, усанд ордог, халуунд сэрүүцэж буртгаа арилгадаг, махаа усанд чанаж иддэг, усаар алт,нүүрс,зэсийн баяжмалаа угаадаг, үйлдвэрт нь усаар технологио явуулдаг, ариутгах татуургаар бохироо гол руу хаядаг, олгойндоо ус тээж явдаг хүмүүс байвал үүнийг шейрлэж гишүүдэд хүргэж өгнө үү.

Инженер Ц.Сосорбарам