Манай өвөг дээдэс чухам энэ овоог үеийн үед сүслэн залбирч ирсэн. Овоон нурууны гэх Дашинчилэнгийн Тахилгыг Арын хүрээнийхэн буюу Засагт ханы хүрээнийхэн дааж ирсэн бол энэ Өвгөн овооны тахилгыг өвөрт нь байх Хамба гэгээний хүрээнийхэн хариуцаж ирсэн гэдэг.

Хамбын хүрээний туурь нь өдгөө энэ их овооны өвөрт, үелж буусан өргөн дэвсэг дөрөлж голлон түүхийн тамга болон үлджээ. Энэ нь Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын Гүүбариач багийн нутаг юм. Энэхүү Хамба гэгээний хүрээ, түүний эргэн тойрны аж амьдралын тухай нутгийн хүү Л.Түдэв "Оройгүй сүм” хэмээх романдаа ихэд дэлгэрэнгүй өгүүлсэн. Харин энэ удаад нутаг нугынхны дунд байх аман домгоос хүргэе.

Хамба гэгээний хийдийг босгосон нь

Хийдийг 1700-аад оны сүүлчээр байгуулсан бололтой байдаг. Энэ талаар түүхийн ямар нэгэн сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн нь таараагүй ч, энэ баримжаа хугацааг гаргахдаа хууччуулын яриа, мөн Хамбийн гэгээний дүрүүдийн намтрыг үндэслэв.

Хийдийг барихад тэнгэрт ер бусын бэлгэ үзэгдсэн гэдэг. Дорноос умардыг хүртэл тэнгэрийг нумлан тулсан солонго татаж, тэр солонгон замаар Лусын хаан луус хөллөсөн тэргээр хийдийг барьж босгоход шаардлагатай барилгын материалуудыг зөөвөрлөжээ.

Үнэхээр хийдийн гол Цогчин дуган болон бусад дугануудын шат, довжоо, нийтийн цугладаг талбайг бүхэлд нь хэдэн давхар үелсэн гантиг чулуун хавтангуудаар барьжээ. Хожим коммуны жил болоход тэдгээр гантиг чулуун хавтангуудыг ийш тийш нь зөөвөрлөн, малын хашаа барьж, бүүр хожим аймаг, сум байгуулагдахад үлдэгдлийг нь зөөж дуусгасан байна. Өнөөдөр Алтай хотын Ардын дуу, бүжгийн чуулгын довжоо, хуучин хотын захиргаа, Орон нутгийг судлах музей зэрэг олон байгууллагын үүдэнд буй нямбайлан зассан ялимгүй шаргалдуу өнгийн их бага янз бүрийн хэлбэр хэмжээтэй гантиг хавтангууд нь угтаа өнөөх домог ярианд дурдагдсан Лусын хаан лууст хөсгөөрөө зөөвөрлөсөн чулуунууд юм. Ийм гантиг чулуун хавтангууд нь мөн Халиун сумын төвд, тухайлбал сумын клуб, зочид буудал, захиргаа, дунд сургуулийн үүдэнд ч олноороо байдаг байлаа.

Хамбийн хийдийн ойр орчимд лавтай 100 гаран км тойрогт гантиг олзворлочих газар үгүй юм. Харин хууч ярианд тэдгээр гантиг хавтангуудыг Хангийн нуруу /Дэлгэр сумын нутаг/ -ны зүүн бэл болох Жон хавиас олзворлон, тэнд нь засаж, янзлаад зөөвөрлөсөн гэдэг. Жонгоос Хамбийн хийд ороход уул даваа даван, хад хавцал, гол ус гэтлэн явах шаардлагатай ба оньст техникийн сураг ч сонсдоогүй тэр цагт эдгээр хүнд хавтангуудыг байгалийн энэ саад дундуур хэрхэн зөөвөрлөсөн нь нэн бүрхэг. Байгалийн саадыг тойрно гэвэл нэг бол хойгуур Баарингаар давж, Халиуны хоолойн хойт талаас, эсвэл урагшаа Төмөрхавын үзүүрээр тойрч, Бигэрийн хоолойгоор орж ирэх замтай. Энэ хоёр замын аль аль нь шулуун явсан замаа хэд дахин уртасгана. Гэвч юутай ч тэр цагийн барилгачид тэдгээр олон хүнд чулуун хавтангуудыг зөөвөрлөж чадсан л байгаа юм. Хасаг тэрэг хэрэглэсэн болов уу гэлцдэг нь харин хамгийн ортой байх. Мисирийн цац суврагуудын аварга том гантиг чулуудыг хэрхэн татсан талаар таамнал, маргаанууд одоо болтол эцэслээгүй.

Гэтэл гантиг хавтангуудаас илүү сонирхолтой зүйл бас бий. Хийдийн гол дуган нь гурван давхар өндөр, одоогийн Гандан хийдийн Мэгжиджанрайсигийн дуган шиг хэлбэртэй, дотор нь ороход уудам хүнхэр танхимийн орой нь тэртээ дээр харагддаг байсан гэдэг. Танхимын тулгуур болох дөрвөн лут том модон багана байжээ. 10 орчим насны хоёр банди хоёр талаас нь алдалж байж гар нь хүрдэг бүдүүн, 10 орчим метр өндөр тэдгээр баганууд элдвийн яр салтар, өө сэвгүй шулуун бөгөөд энэ дөрвөн баганын суурь саяхан болтол байсан тухай ярилцдаг. Энэ дөрвөн мод Зэлийн голын У-тохой салаанаас доохни нэгэн хадны үе дээр зэрэгцэн ургасан байжээ. Моддыг тайрахад эхнийхээс нь цус, хоёрдахиас нь ус, гуравдахиас нь архи, эцсийнхээс нь сүү урсчээ. Нутгийнхан тэдгээр моддын үлдэгдэл хожуул бүхий хадны үеийг шүтэн биширч, залбирч ирсэн хийгээд баргийн хүн ойртож үзэхэд бэрх өндөрт байрласан тэдгээр моддын хожуул 1930-аад онд хийдийг нурахад гэнэтхэн ор мөргүй алга болчихсон гэнэ. Одоо энэ хууч яриаг мэддэг, эсвэл 1930-аад оны явдлыг нүдээр харсан х
өгшчүүл тэр л салааны эхэнд, тэнд л байсан юм даа хэмээн асга, мод бутан дундаас муухан харагдах аль нэгэн хадан үеийг баримжаалан заах л болов уу. Харин тэр хавцал хадны үеэс тэрхүү лужир том моддыг тэмээ байтугай баргийн хасаг тэрэг ч гаргах боломжгүйн дээр ерөөс тэр хавь нутагт хасаг тэрэг явах ямар ч боломжгүй бартаа саадтай билээ. Чухам тиймээс л тэдгээр моддыг хийдийн гол дуганын багана болгохоор Лусын хаан луус хөллөсөн тэнгэрээр зөөсөн гэсэн домогт олон хүн итгэдэг болов уу.

Хийдийн барилгуудын ханын гол үндсэн материал нь түүхий улаан тоосго, мөн болсон хөх тоосго байжээ. Одоо хийдийн туурь хавьцаа хэлтэрхий улаан тоосготой л тааралдаж болох хийгээд хөх тоосго нь ор мөргүй алга болжээ. Хахын өрлөг нь одоо бидний мэддэг тоосгыг хэвтээгээр нь өрөх биш, нимгэн далбагар тоосгыг босоогоор нь жишиж өрсөн нь бас сонирхолтой.

Миний багад манай гэрт цэлдэн хөх өнгөтэй, ваар шиг хатуу гөлгөр гадаргатай, няслахад төмөр мэт жингэсэн дуу гаргадаг хөх тоосгоны хэлтэрхий байсан санагддаг. Хийдийн хөх тоосго нь тэр. Ханиад томуу хүрч, бие халуурахад өнөөх хөх тоосгоны булангаас хэлтлээд нунтаглан уулгаж байдагсан. Үр дүн сайн. Мухар сүсэг гэхээсээ илүү тэр тоосгоны найрлаганд буй эрдэс бодисыг таньж мэдсэн олон жилийн ажиглалтын үр дүн болов уу.

Хийдийн баруун хойно Чандмань нэртэй хүрэн улаан барсгар хадтай бяцхан толгой бий. Цаг болоход хийд балгас болно, бас цаг нь ирэхэд хийд дахин сэргэн босох болно гэсэн бошго лүндэнтэй юм гэсэн. Тийн дахин сэргээхэд хэрэглэх 10 түмэн тоосгыг бэлтгээд дарж хадгалсан нь тэрхүү Чандмань толгой юм хэмээн домогложээ. Мөн хийдийн гол гол дуган, барилгууд вааран дээвэртэй, ус зайлуулах системтэй, асар лавринтай байжээ. Вааран дээвэрнийх нь үлдэгдэл хэлтэрхийнүүд саяхан болтол байсансан. Тэнгэрээр нисэж яваа лууг товойлгон дүрсэлсэн тэдгээр хэлтэрхийнүүдийг нь эвлүүлж тоглодог байсан бага нас минь гэрч болох байх аа.

Хийдийг босгох гол ажлыг 7 мужаан-барилгачин хийжээ. Ахлагч даа мужаан нь хядад хүн байсан гэдэг. Тэр мужаан барилгын ажил дууссаны дараа засал чимэглэл хийж яваад гол дуганын хаалганы дээрээс унаж энджээ. Сайн муу ёр билгийн чухам аль нь, уран гарт, сайн үйлстний дурсгалыг хүндэтгэсэн хүндэтгэл байсан уу, эсвэл унаж эндсэн осол, түүнээс үүдэх хар хорыг цайлгасан хэрэг үү, бүү мэд, юутай ч тэрхүү өвөрлөгч эрийн хос шаахайг хаалганы самбараас өлгөж орхисон нь тэндээ зууныг элээсэн байна.

Хийдэд 13 их бага барилга байсны олонхи нь хожим нэмж баригдсан гэдэг.

Энэ нутгийн хүү Л.Түдэвийн "Оройгүй сүм” зохиолд чухам энэ хийдийн түүх намтар нэг чухал хэсгийг нь эзлэх билээ. ….

Хамба гэгээний хийдийн байршил

Лууль, шарилжны оёор нуугдан өнө мөнхийн зүүдэндээ умбан нойрсох Хамбын хийдийн туурь буй газрын байцыг тогтоон ажигласан хэн ч хийд, суурингийн шавыг тавихдаа бэлгэ ёр, уул усны байршил, нарны тусгал, хурын буулт, алсын хараа, ус чийг, нууцлал зэрэг нэн олон талаас нь шинжин шилж, гярхай чамбай ажиглан байж сонгодог байсан хуучин цагийн тэрх урчууд, мэргэдийн ухааныг эрхгүй бахдан шагших болно. Энэ газар бол Алтай хотоос баруун тийш 50 орчим, Халиун сумаас зүүн талд 20 орчим км зайд, Хантайширийн нурууны үелж буусан бэлийн дунд хавтгай дээр оршино.

Анхны шинжээчид үзээд "Ай, энэ бол арслангийн шил газар байна. Хорлолт муу хүчийг эрх сүр, эрч хүчээр дарахын бэлгэ үзүүлсэн газар юм” гэсэн гэдэг. Сайн ажваас үнэхээр хоёр талаас нь гүн жалга хашсан ялимгүй төвийсөн халцгай довцогийн шил дээр хийдийн туурь шийрлэсэн агаад, уг довцог доош буун намсан буй хэсгийн хоёр хацарт гэрийн буурийн чинээ дугуйрсан хос дэрстэй. Хамбын хийдийг түм түжигнэсэн хөлтэй газар байх цагт тэр хоёр дэрсний оёорт хос худаг байсан гэдэг. Одоо бол бараг ор мөр ч үгүй эдгэрчдээ. Тэр хоёр дэрст хацраас ялимгүй доош уруудахад өнөөх дөвцөгийн хоёр талаас хашсан гүн жалга уужуурч, дөвцөг ч намсан нахийснаа гэнэтхэн бяцхан хадан толгой болон цогнойно. Хадан толгойн бэлд хоёр жалга нийлжээ. Уг хадан толгойг арслангийн хамар гэнэ. Нахийсан хэсгийн дээд хэсэгт буюу довцогийн хоёр хацарт байх дэрсийг арслангийн хөмсөг гэнэ. Мэдээж хэрэг хос хоёр худаг бол арслангийн нүд болж таарна. Харин халцгай ялимгүй дөвцөг бол арслангийн дух болох бөгөөд үнэхээр итгэсэн хүнд хийд арслангийн шил дээр баригдсан мэт харагдана.

Хийдийн арыг хана хэрэм мэт хүрээлэн хаших өндөр сүрлэг хадат энгэрүүдийн эхээр Дээд даваа, Дандангийн эх болон Багшийн овооний хар модод өнийн салхинд шуугин гунхах нь уурссан арслангийн зогдор мэт.

Хантайширийн нурууний өвөр бэлд үелж шаталсан хэлбэртэй уртаашаа 5 орчим, өргөнөөшөө нэг орчим км бүхий нэлээд уудам дөрөлж байна. Энэ дөрөлжийн хуучин цагт Хамбын хийдийн дөрөлж, одоо бол Шаврын дөрөлж гэнэ. Дээрх арслангийн шил мэт газар бол энэ дөрөлжийн тэхий дунд оршино. Наран илч гэрлээрээ гэрэл өглөөнөөс үдэш болтол энэ бэл энгэрийг харамгүй эвээнэ.

Бусад жижиг төв суурингууд хаа холоос зэрэглээн дунд сүүмэлзэж, цайлалзан харагддаг бол Хамбын хүрээ тэгэж харагдахгүй, хоолой талаас Ханжаргалангийн нуруу, Хавцгайн бэл халхална. Угаасаа Өвгөн овооний бэлд байх тул Зүүн талаас нь бол Овоо, Зээгтийн бэлийн ирмэг дээрээс өнгийхгүй л бол харагдахааргүй нууцгай газар билээ.

Хамбын гэгээний дүрүүд

1932 онд жанч хальсан Хамбын гэгээн нь 4 дэх дүр байсан гэдэг. Анхны дүр нь Цастын орноос залсан Хавчиг дүр гэж байжээ. Удаах Тойн дүр нь хийдийг өргөжүүлэх, хөрөнгө санхүүг бэхжүүлэх талаар аливааг санаж сэтгэж, Сартуул гүний нутгаас буюу өнөөгийн Завхан нутгийн нэгэн баянаас өглөг өргөхийг хүссэнд "Хадны нэг муу ядарсан гэлэнд өргөх өглөг алга” хэмээн хариу барьсан байна. Тойн дүр энэ үгийг сонсоод "За, өнөө тэр өглөг авлагаа мартжээ. Авах юм аа авах л болно” гэж хэлээд төд удалгүй өнгөрчихжээ. Хойт дүр нь гэтэл өнөөх баяныхаас тодорч, 7 настайд нь гэгээнээр өргөмжлөн сэнтийд нь залахад 200 тэмээ ачаа дагалдан ирсэн байна. Энэ дүрийг Тарган дүр гэх. Тарган дүр өнгөрөхдөө "Би шуналаас болж тусгүй юм хийжээ. Одоо ядарсан нэгнийг тэтгэхгүй бол болохгүй нь” гэж.

Гэгээн дүр төрсөн нь

Сүүлчийн Гэгээн дүрийн төрсөн тухай барим тавим тодорхой яриа бий. Бурхан Буудай уулын Дунд голд Довууч нэртэй нэгэн барлаг эр баян айлын хаяа бараадан хонь малыг нь эргүүлэн, цагааны шавхруугаар нь гол зогоон амьдардаг байжээ. Довуучийн хөл хүндтэй эхнэр хөнгөрөх дөхсөн хаврын сүүл сард баяных буудал сэлгэн зусландаа нүүж гэнэ. Гэхдээ төд удалгүй хөнгөрч бүл нэмэх гэж буй Довуучийнхийг ажилд нэмэргүй, аманд нэмэртэй болно хэмээн тээршааж, хар буудал дээрээ хаясан байна. Зусланд буугаад удаагүй байтал баяны адууны манааны хоёр хүн хар үүрээр давхилдан ирж, өнгөрөгч үүрээр Довуучийн гэрт ер бусын ер бусын гэрэл гэгээ цацарсныг харснаа баян өчжээ. Баян угийн хэрсүү хашир бодолтой хүн байж, "Энд нэг л жиг ургалаа шүү, Довуучийн хүүхнээс бурхан төрсөн байж болох” гэсэнд эхнэр нь эгдүүцэж, "Очиж очиж барлаг Довуучийн сэгсгэр хүүхнээс бурхан төрдөг юм бол би хар хошногоороо адис авна” хэмээн даналзжээ. Тэднийг ийн хэлцэж байх завсар Довууч гол өгсөн саваа аравчилчихсан ирээд, "Эхнэр төрөөд, шөлний юм хайрлана уу” гэсэнд баян эр "Шөнө танайд юун их гэрэл, гал болов” гэж тандан асуув гэнэ. Довууч ч бас хэрсүү нэгэн байж, "Ээ, эзэнтэн минь, мунгинуу би эхнэр төрөх нь гээд сандарч байгаад овоолттой аргалдаа гал оруулчихсан юм” гэсэнд баяны эхнэрийн бах нь ханаж, харин хашир баян эр дахин тандахаар шийдэж, "Нэгэнт хүн бүл нэмсэн бол нүүгээд ир дээ” хэмээгээд, ачлаганы ганц тэмээ, бас бусгаж булгидаг адаар ааштай морь өгөөд явуулжээ. Оройхон Довууч муу панагаа тэмээнд нь ачаалаад, эхнэрээ хүүхдийг нь тэврүүлэн өнөөх ардаг зантай морийг нь зайдлуулаад хөтөлчихсөн иржээ. Догшин морь нь элдвийн адсага хөдөс хөглөрүүлсэн атлаа үргэж бусгахын шинж ч үгүй явааг хараад баян эр "За тэр, энэ Довуучийнхаас эгэлгүй хүн төрсөн бололтой” гэсэнд эхнэр нь аанай л ширэв татаж "Хар хошногоороо адис авна даа” хэмээн дахин тавлажээ.

Хамбийн хийдийн тэргүүн лам нар гэгээний тойд дүрийг тодруулах цаг боллоо хэмээн шогло хаясанд зүг чиг нь Бурхан ууланд таарчээ. Тэр ууланд төрсөн хүүхдүүдийн дунд судалгаа, тандалт хийхээр гэгээний өмнөх дүрүүдийн хэрэглэж байсан даалин, хөөргө тэргүүтнийг өвөрлөсөн нэгэн тандуул лам аялахад өнөөх барлаг Довуучийн хоёр настай хүү Гэгээний хөөрөг даалинг хараад "Ац, миний юм” хэмээн шууд л булаацалдаж эхэлсэн гэдэг. Таван настайд нь дахин шалгаад, мадаггүй болохыг тогтоон, 7 настайд нь Гэгээн дүрийг ширээнд нь залж, их найр наадам үүсгэсэнд ойр хотлынхон бүгдээр шинэ гэгээнтнээс адис хүртэхээр цуглаж гэнэ. Өнөөх баян ч эхнэрээ дагуулан иржээ. Эгнээ эгнээгээрээ суусан мөргөлчдөд долоон настай Гэгээнтэн адис хүртээхдээ өнөөх баяны эхнэрийг алгасчихаад болсонгүй, мөргөлчдийн эхэнд суугаад ч, адаг нь сэлгэж суугаад ч нэмэр болсонгүй. Баяны эхнэр гутарч уйлаад хэлгүй болчихжээ. Хүний амнаас гарч буй сайн муу үг хэл зөн билгэ, ёр совингийн анхдагч болдог хийгээд хэзээ ямагт үйлийн үрийг дагуулж байдгийн нэгэн жишээ энэ болов уу.

Харин Довуучийнхийг Бурхан уулнаас нүүлгэн зүүн талд гаргаж, одоогийн Хөхморьтын амны хойхно байх нэгэн аманд нутаг олгож буулгасан нь одоо ч Довууч гэсэн нэрээ хадгалж явна.

Б.Номинчимэд

 Эх сурвалж: www.bataar.mn