Халтар азарга харийн оронд торон хашааны цаана эрх дураараа давхиж байсан тал нутаг юугаан санагалзан, давхих байтугай алхах гэдгийг ч мартах шахам зовж тарчилж байна. Уншигч та бүхэнд хаа байсан харийн Солонгос улсад морины жүчээний "манаач” болсон халтар азарганы талаар өрөвдөлтэй түүхийг хүргэж байна.

Халтар азарга Солонгос руу бэлгэнд яваад 10 гаруй жил болохдоо нэг ч удаа төмөр хашаан дотроос гарч, эрх дураараа давхиж байгаагүйг тэнд ажилладаг монгол залуус хэлж буй юм. Тал нутагтаа дураараа давхиж, сэтгэл сэргэтэл үүрсэх сүргийн манлай явсан халтар азарга бүтэн арван жилийн турш хааш хаашаа гурван метр хүрэхтэй үгүйтэй төмөр торон хашаанд хэвтэх, зогсохоос өөр хөдөлгөөн хийх аргагүй хүнээр бол гянданд хоригдсоор.

Энэхүү мэдээллийг Солонгост ажилладаг Б.Энхбат гэдэг залуу өгсөн бөгөөд халтар азарганы байгаа газар нь түүний ажилтай ойролцоо байдаг болохоор зав чөлөө л гарвал тийшээ очдог болсон гэнэ. Халтар азарга үг хэлж, чадахгүй ч түүний нүднийх харц Б.Энхбатыг ихэд санасан шүү гэдгийг илтгэдэг гэх. Өрөвдөлтэй юм. Эх нутгийнх нь залуу гэдгийг мэдээд тэр юм болов уу, эсвэл хайр халамжаар дутагдаж байсан тэрнийг хайрлаж, энэрч, нурууг нь маажиж, магнайг нь илдэг болохоор нь түүнийг хүлээдэг болов уу. Мэдэхгүй юм даа.

Харь нутагт тарчилж буй халтар азаргыг нутагт нь авчрахаар монголчууд нэгдэж эхлэх нь. Сэтгэл өвдөхгүй байхын аргагүй энэ явдлыг сонсч, сэтгэл өвдсөндөө хөөрхий адгуусыг эх оронд нь авчрахаар хэсэг залуус шийджээ. Гэхдээ нэгэнт харийн хүн хүчээр аваад явчихаагүй, харийн хүний ая тал засч, хөөрхий азаргыг бэлгэнд илгээсэн монгол эзний хийсэн үйлийн үр болохоор эх оронд нь авчирна гэсний зоргоор авчирах боломжгүй юм гэсэн. Уг нь халтар азарга 15 орчим настай гэсэн. Монгол мориныхоо төлөө ийнхүү сэтгэл зүрх гарган тэмцэж буй залуусыг хараад харийн хүнд хөл алдсан халтар азарганы эзэн юм бодно биз дээ.

Энэ санаачилгыг анх гаргасан, моринд хайртай залуу Ж.Цэнд-Очироос хэдэн зүйл тодруулав.

-Та тэр азаргыг очиж үзсэн юм уу?

-Тийм ээ. Би уяач хүн учраас тэр адууг хараад үнэхээр сэтгэл эмзэглэсэн. Монголчууд адууны хийморьтой ард түмэн. Тиймээс халтар азаргыг эх оронд нь авчрах ажлыг санаачилж, энэ үйлст монгол түмнээ нэгдээч гэж уриалж байна.Уг нь солонгос эзэнтэй нь тохиролцчихвол болохгүй зүйл биш гэсэн.Зарим нэг хүн эсэргүүцсэнийг эс тооцвол бүтэх л асуудал.

-Хэн эсэргүүцсэн гэж?

-Халтар азаргыг авчрахыг эсэргүүцэх хүн гарах юм билээ. "Хүний наймааны золиос болсон хүмүүсээ авчрах тухай ярихгүй байж” гээд дургүйцсэн хүн нэг биш таарсан. Гэхдээ тэр хүмүүсийн араас төр засаг нь анхаарал тавих хэрэгтэй. Ганц азарганы араас төр анхаарахгүй нь мэдээж. Тиймээс моринд хайртай монгол түмэн л тэр азарганы төлөө нэгдэж чадах байх. Энэ амьтныг аврах л хэрэгтэй, болдог, чаддаг л юм бол нутагт нь авчрах учиртай.

-Халтар азарга хурдан удмынх уу?

- Хурдан удмынх уу, үгүй юу гэдэг нь чухал биш. Монгол адуу харийн нутагт тамлуулж байгаад л хамгийн ихээр сэтгэл эмзэглэж байгаа юм.Буддын сургаальд адууг хүнтэй адилхан сэтгэл, зөнтэй гэсэн байдаг. Ер нь монгол адууны тухай домог хууч олон байдаг. Нутгаа гэсэн адууны сэтгэл зарим хүнийхээс ч илүү байдгийг батлах олон жишээ байдаг шүү дээ.

-Монгол адуу хаанаас ч нутгаа тэмцээд ирдэг гэж үнэн үү?

-Хаа хол Вьетнамаас хүртэл монгол адуу нутагтаа гүйгээд ирсэн тохиолдол бий. Хамгийн ойрын жишээ гэхэд л Сүхбаатар аймгийн "Далан миллийн дарваан хар” нэртэй морь Хэнтийн Бор-Өндөрөөс нэг ч өвс хазахгүй, ус уухгүй давхисаар байгаад Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын Буян-Овоо гэдэг газар ирээд, худгийн хажуугийн шалбааг уугаад үхчихсэн байсан түүх бий. Халтар азарга ч гэсэн магадгүй боломж л олдвол нутаг руугаа гүйнэ гэсэн бодолтой байгаа биз.

Халтар азаргыг солонгос эзэн нь огт тоодоггүй. Тиймээс ч Б.Энхбат солонгос эзнээс нь "Энэ азаргаа надад зарчих” хэмээн гуйсан аж. Гэтэл хангүг эр халтар азарганы оронд145 сая вон авна гэжээ. Энэ монгол мөнгөөр 220 орчим сая төгрөг. Адуу зовоож буйг хараад тэвчихгүй ахин дахин гуйгаад байхаар нь ч тэр үү "Би яахаараа чамд өгөх ёстой юм” хэмээн уурладаг болсон гэнэ. Тоолоод өгчих бэлэн 220 сая байхгүй болохоор аргаа бараад "Та энэ азаргыг надад өгөхгүй бол ядаж хашаан дотор сул гаргаж бай л даа” хэмээн гуйж хүртэл үзсэн гэнэ. Хариуд нь өнөөх солонгос эр "Монгол адуу айхавтар. Гаргачихаар нутаг руугаа явчихвал чи хариуцах юм уу. Наад азарга чинь их зэвүүн. Зогсохдоо дандаа Монгол руугаа хараад байдаг юм” хэмээн томорсон гэж байгаа. Нутгийн зүг харц өргөн зогсох халтар азарганы төлөө өр нь өмөрсөн залуу "Монголчууд бид морио молор эрдэнэ хэмээн дээдэлдэг биз дээ. Морины толгойд хүрдэг гэдэг утгаараа уурган дээгүүр алхахыг хүртэл цээрлэдэг. Гэтэл монгол адуу харийн хүний зэвүүн харц, хазгай хэлнээс нь дальдчин, 10 жил зовж байна шүү дээ” хэмээсэн.

Мөн халтар азарга нэг ч удаа гүү хурааж үзээгүй, төмөр торон дотроос толгойгоо цухуйлган алсын бараа харж зогсдог гэсэн. Халтар азарга солонгос эзэндээ гүүнүүд нь азарганд гарах болсон эсэхийг мэдэгдэх л үүрэгтэй гэнэ. Тэднийх уралдааны олон адуутай бөгөөд гүүнүүдээ азарганд гаргах болсон эсэхийг монгол азаргаар үнэртүүлж үзүүлдэг хэмээж байсан юм. Энэ бүхнийг харж сэтгэл нь эмзэглэсэн монгол залуус нэг удаа эзнийх нь эзгүйд халтар азаргыг торноос нь гаргачихаж. Гэнэт эрх чөлөөтэй болсон хөөрхий адгуус хаашаа хамаагүй хар хурдаараа давхиж ингэхдээ хөлдөө орооцолдож унаад, огцом эргэж, хөрвөөгөөд л ер нь өөрийгөө гэмтээчих гээд хэцүү байсан гэнэ.

Ингээд өрөвдөлтэй энэ адууны төлөө тэмцэж буй залуустаа амжилт хүсье. Хөөрхий энэ адгуус нутгийнхаа газар шороон дээр эрх дураараа давхих цаг тун удахгүй ирэх байх аа.

Б.Цовоо